Тілді сақтау – ұлтты сақтаудың кепілі

Барлық жаңалықтар мен өзгерістердің бастауы – адам, оның қабілеті, еңбегі, санасы. Сол се­беп­ті де Жолдаудың «Адами ка­пи­тал – жаңғыру негізі» деп атал­ған жетінші тарауының маңызы айрықша. Елбасы бұл тарауды білім берудің жаңа сапалық мәні­нен бастайды да, орта білім беру саласындағы жаңартылған маз­мұнға көшу жайына тоқталып, бірқатар тапсырмалар береді. Жаңа жаһандық жағдайда білім беру үрдісінің әлемдік дең­гей­ден кейін қалмағаны жөн. Жас ұрпақтың сапалы білім алуы жөнінде Президент б­ұ­рын­ғы Жол­дауларында да сан мәрте айт­қан. Енді Елбасы тапсыр­ма­сы­­­ның қалай орындалуына кел­сек, бұл арада сан сауал туын­­дайды. Әсіресе бұл мек­теп бағ­дар­ламалары мен оқулық­тарына қатысты. Біздің ойымызша, бұл арада жылдар бойы шешілмей келе жатқан бірнеше мәселе бар.

Біріншіден, бастауыш сынып­тардың оқулықтары өте күр­делі. Ұсынылған мәтіндер мен тапсырмалар кей жағдайда түсі­ніксіз беріледі. Тіпті кейбір екінші, үшінші, төртінші сы­ны­п­тардағы оқу­лықтардың мәті­нін түсіну қиын­дыққа соға­ды.

Екіншіден, «Ана тілі» оқу­лық­тарындағы мәтіндер көбі­несе, заманауи талаптарға сай кел­­мейді. Бұл оқулықтарға бала­лар әдебиетінің бүгінгі заман­ға үн­де­сетін шығармалары таң­да­лынып ұсынылғаны жөн.

Үшін­шіден, жоғары сынып­тарға арнал­ған «Қазақ тілі» оқу­лық­тарын­да тіл мәдениеті, сти­лис­ти­ка­ға арналған материалдар тым ғылымиланып, олар күн­де­лікті сөйлеу әдебінен, жастарды тапқыр, шешен сөйлеуге баулу әдебінен тым алыстатылған. Егер ана тіліміз бай, бейнелі дейтін болсақ, біз 9-11 сыныптарда осы бай­­лық пен бейнелілікті оқу­шы­­лардың бойына дарытудың тәсілдерін қарастыруымыз қажет. Дәл осы сыныптарда ана тілінің бар құнарын, сөз байлығын, сөз машығын бойына сіңірмеген жас­тар оны басқа еш жерден де ала алмайды.

Төртіншіден, біздегі әсіресе, жаратылыстану пәндері оқу­лық­тарының мәтіндерінде аудар­ма­лық сипат тым қатты байқала­ды. Математика, физика, химия, биология, география, геомет­рия пәндерінің мәтіндері қазақы ұғым­ға лайықталмаған. Бұл кі­тап­­тар орыс тіліндегі осындай е­ңбектерден тікелей ауда­рыл­­­ған немесе оның авторлары қазақ тіліне жетік емес. Егер тіл мен ойлаудың өзара ажыра­мас бірлікте екенін ескерсек, жастарымыз осындай оқу­лық­тар арқылы ұлттық ойлау­дан, дүние, жаратылыс, әлем ту­ра­лы ой қорытудан шеттеп қалуы ғажап емес. Сондықтан жаратылыстану пәндері оқулық­тары тілдік тұрғыдан арнайы сарап­таудан өткізілгені жөн.

Бесін­шіден, жаһандану дәуі­рінде ұлт­тық қалпымызды сақтау үшін «Ұлттану» пәні бір оқу жылы емес, айталық кем деген­де 10-11-сы­ныптарда арн­айы пән ретін­де оқытылғаны дұрыс.

Ал­тын­шыдан, «Қазақ әде­биеті» оқу­лық­тарына енген көп­теген шы­ғар­малар идеология­лық тұрғы­дан ескірген. Сон­дық­тан оларды тәуел­сіздік құн­ды­лық­тарына сай көркем туынды­лар­мен ал­мас­тырған дұрыс. Мұн­­дай оқу­лықтарда көркемдік қағи­дат­тар да ескерілмей жатады. «Қазақ әдебиеті» пәніне енетін әр­бір әдеби туындының идеялық және көркемдік деңгейі тең тү­сіп, оларда жалпы гуманистік, ұлт­­­тық мұраттар менмұндалап тұруы тиіс.

Жетіншіден, тарих пәні­­не арналған оқулықтардың маз­­мұнын мейлінше қызғылықты баян­дауға құрған дұрыс сияқты. Әлбетте, тарих деректер мен оқи­ға­лардан тұратынын білеміз, мә­селе бұл арада оларды оқушы­ның жас ерекшеліктеріне, танымына сай етіп беруде. Жолдауда көтерілген бәрі­міз үшін маңызды мәселенің бірі – тіл мәселесі. Президент: «Орыс тілді мектептер үшін қазақ тілін оқытудың жаңа әдістемесі әзір­леніп, енгізілуде» деді осы Жол­дауында. Бұл тарапта да атқарылатын жұмыстар әлі көп. Атап айтқанда, қазақ тілін үй­ретуге арналған мектеп оқу­лық­тарында тілдің лексикалық және грамматикалық минимум­дары ескерілмей келеді.

Сон­дық­тан да тіл үйрету маз­мұны сөйлеу тіліне, яғни күнде­лікті ком­муни­кацияға құрылма­ған­дықтан 11 жыл бойы оқыған тілді орыс сы­ны­бы­ның оқушылары меңгере ал­мауда. Бұл бағытта Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді да­мыт­у­дың қоғамдық-саяси жұ­мыс ко­ми­теті Ш.Шаяхметов атын­дағы тілдерді дамытудың рес­­пуб­­ликалық үйлестіру-әдіс­те­ме­лік орталығы «Қазақ сөзі» атты бес кітаптан және муль­ти­­ме­диалық қосымшадан тұра­тын кешен дайындады. Осы ор­­та­лықтың мамандары ең қа­же­тті деген лексикалық және грам­­матикалық минимумдарды анықтады. Әсіресе олар осы сала­дағы халықаралық тәжі­ри­­белерді тыңғылықты сараптап шық­ты. Қазір осы «Қазақ сөзі» кеше­нін қолданушылар тарапынан көптеген оң пікірлер айтылуда. Орыс тілі мектептерінде қазақ тілін үйретудің ең бастапқы м­аңызды, шешуші қадамы осы лек­си­калық және грамматикалық минимумдарды дұрыс таңдауда.

Жолдауда айрықша айтылған тілге байланысты мәселенің бірі – терминология тақырыбы. «Егер біз қазақ тілі ғұмырлы бол­сын десек, оны жөнсіз термино­ло­гия­мен қиындатпай, қазіргі заман­ға лайықтауымыз қажет», деп Пре­зидент терминология мәсе­ле­сін талаптарға сай қалып­тас­тыру­ды айтты. Қоғамда терми­ноло­гия­ға қатысты алуан пікірлер бар. Оны баспасөз беттерінен оқып та жүрміз. Біздің білетініміз бұл салаға үлкен мониторингтік жұ­мыс қажет. Осы күнге дейін 18 мың­нан астам термин бекітіліпті. Олар­дың 7 мыңға жуығы тәуел­сіз­­дікке дейін, қалған көп бөлігі еге­мен­дік тұсында бекітілген. Енді осы бекітілген терминдерге ғы­лы­ми сараптама жүргізу сияқ­ты үл­кен мәселе тұр. Күні ертең қазақ тілі латын графикасы­на ауыс­­қанда терминдер жайы қа­лай болады, бұл да ойланатын мә­се­ле. Асылы, бекітілген тер­мин­­­дері­мізді ғылыми сараптау­дан толық өткізіп, термин жасау­дың жаңа­ша қағидаттарын қалып­тас­тыру­дың уақыты келген сияқты. Бұл тұрғыда Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді да­­мы­ту және қоғамдық-саяси жұ­­­мыс комитетінің Ш.Шаях­метов атын­дағы тілдерді дамы­ту­­­дың рес­пуб­лика­лық үйлес­тіру-әді­сте­ме­лік орта­лығы бекітіл­ген терминдерге сарап­тау жұмыс­тарын жүргізуде.

Елбасының жыл сайынғы Жолдаулары мен бағдарламалық ма­қ­а­­лалары өзара іштей сабақ­та­сып, Қазақ елінің мемлекет ре­­тінде өркендеуінің басым ба­ғыт­тарын үнемі белгі­леп оты­рады. Бұл орайда біз осы Жол­дау­­да айтылған мәсе­ле­лер­ді оның «Бо­ла­шаққа бағ­дар: руха­ни жаң­ғы­ру» бағ­дар­лама­лық ма­­қа­ласы­мен сабақ­тас­ты­рып, дамуы­мыздың жаңа мүм­кін­дік­тері мен жаңа көк­жиектерін бар­лағанымыз жөн.

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында ұлтымызды сақ­тау мен өркендету үшін, біздің ойы­мызша, Елбасы екі үлкен дәуір­лік мәселені көтерген десек, бі­рін­шісі – төл дәстүріміздің өмір­­шең тұстарын заманауи сұ­ра­­ны­с­тармен сабақтастыру, екін­шісі – бүкіл адамзат баласына ортақ жаһандану үдерісінің өзі­міз үшін тиімді тұстарын игеру. Әлбетте біз ең алдымен төл дәс­түріміздің өміршең тұстары де­генде, бар дәстүрімізді, жалпы мә­д­ен­иетімізді, тұтас ұлтымызды сақтаушы ана тілімізді айтамыз. Жаңа жаһандану заманында тіліміздің ұлтты сақтайтын қо­ғам­­дық һәм рухани құралы ре­­тін­дегі барлық алғышарттары мен мүмкіндіктері бар. Бірін­ш­і­­­ден, оның сөздік қорынан, бей­­­не­­лі­лігінен, стилистикалық мүм­­­­кін­­­діктерінен құралған үл­кен әлеуеті бар. Екіншіден, қазақ тілі­н­де сөйлеушілердің саны сан миллиондап саналады, айта­лық қазір әлемде 16 мил­лионға жуық қазақ бар десек, соның кем дегенде 11-11,5 миллионы өзі­нің ана тілін біледі. Яғни бұл тілді қа­­жет ететіндердің саны қа­зіргі ға­­лам­­дық өлшеммен ал­ған­да жоға­­ры. Үшіншіден, қазақ тілі – Конс­титуция бойын­ша мем­лекет­тік тіл. Бұларға қосымша қазақ тілі қоғамның барлық сала­сында қолданылады, яғни білім мен ғылым­ның, қоғамдық қа­ты­настың, биз­нес пен биліктің тілі. Осындай мүм­кіндігі зор тіл­ді сол қоғамның барлық сала­сында жетекші тілге айналдыру мәсе­лесі тұр. Бұл реттен келгенде, тілі­­міз өз елінде әлі де осын­дай жетек­ші функцияға ай­нал­ды деп айта алмасақ керек.

Ру­хани жаң­ғырудың өзегі – қо­ғам­дық сананы жаңа сапаға көте­ру десек, онда тілдің осындай үлкен мақсатты шешетін әлеуетін назардан тыс қалдыруға болмайды. Тіл – тек қарым-қа­ты­нас құралы болса, онда өрке­ниет­ті әлемде оған онша мән де, мақ­сат та үстемелемес еді. Тіл тек қаты­настық құралдан да жо­ғары құбылыс. Тілді сақтау ұлт­ты сақ­таудың тікелей кепілі еке­­нін Ахаң бастаған Алаш зиялы­­лары, кешегі Баукеңдер сан рет ай­т­­ты, тіпті ескертті десе де бола­тын­дай. Дегенмен, бүкіл әлемде және өзімізде де қалыптасқан тіл­ді сақтаушылыққа байланыс­ты сан пікірлер бүгін де бірқатар тіпті депутаттар, оқыған білімді деген адамдар тарапынан айтылып жүр. Олардың кейбірі қазақ тілін билікке де, бизнеске де, үлкен ақпаратқа да енгіз­гісі келмей, тұрмыстық дең­гей­де ғана бағалайды. Енді біреу­лері бәрімізге түсінікті тілде сөй­лесек болды емес пе деп тілге сон­­­ша­­лықты немқұрайлы, оның бар­­­ша қасиетін соншалықты бі­лім­­­с­і­з­­­дікпен жеткізгісі келеді.

Егер осындай адамдардың ойы олар­­­дың өздері айтқандай бол­­са, он­да әлемдегі естияр ха­лық­­тар өз тілдерін сақтауға не­лік­­тен күреседі. Еуропаның төрін­де, Бри­танияға бізден де ге­ог­ра­фиялық жағынан жа­қын шағын елдердің өзі атап айт­қ­ан­да, Голландия, Бельгия, Дания, тіпті біздің облыс түгілі аудан­дары­мыздай-ақ жері бар Алба­ния, Эстония, Словения, Слова­кия тағы да басқа қаншама мем­лекеттер өз тілдерін ең жоға­ры деңгейде қорғайды, ең бас­тысы үйде де, түзде де өз ана тіл­дерінде ғана сөйлейді. Әлем­нің отыздан ас­там елінде мем­ле­кет­тік немесе ресми тіл ретінде бекітілген, жүз­деген миллион адам сөйлейтін фран­цуз тілі Фран­цияда бірнеше заңмен қорғалған. Олар ағылшын тілінің ықпалын азайту үшін француз тілін қолданысы жағынан да, оның байлығын сақтау жағы­нан да, тіл мәдениетін арттыру жа­ғы­­нан да арнайы құжаттар қабыл­даған. Осылардың бәрі әл­гін­дей білгіштерге өнеге болғаны жөн. Жаһандану біздің тұрмы­сы­мызға, жалпы өмірімізге тілдік-саналық деңгейде енеді, яғни оның ең басты көрінер тұсы да – тіл. Әлбетте ағылшын тілін бе, басқа қажетті тілді ме үй­ре­ну за­ман­ның талабы да болар. Бірақ ол өз тіліңнен безі­ну деген сөз емес қой.

Өрке­ниет­ті әлем бірнеше тілде сөй­ле­й­ді, бі­рақ өркениетті әлем­іңіз ал­ды­­­мен өзінің тілін құрмет­тей­ді. Құр­­меттері біздікі сияқты дек­­ла­­ра­тивті түрде емес, нақ­ты қол­­данылуында. Яғни тіл­дің ең басты шарты – оны қол­дану. Оған нешеме мысалдар кел­тіруге боларлық. Дүниежүзі қазақ­­тарының V құрылтайын­да Италияның Милан қаласы­нан келген Әйгерім Төлегенқызы, Ирландиядан келген Өзгежан Кесижи, Франциядан келген Мехмет Зенгин қазақ тілінде еркін сөйледі. Олар әрқайсысы төрт-бес тілден біледі. Бірақ өздерінің ана тілдері олар үшін бірінші орын­да. Бұл нені көрсетеді, тілді қол­дануға құлшыныс бар жерде, өзі­нің тіліне орта емес, адамның өзі қожа екенін көрсетеді. Өз елі­мізге келсек, Қазақстанда тұра­­тын шешен мен ингуштің бәрі ана тілдерін біледі, отбасында тек ана тілінде сөйлейді. Өзбек, ұйғыр сияқты үлкен диаспоралар­ды айт­пағанның өзінде. Ал өз мем­ле­кетінде 11,7 миллион қазақтың ішін­­­де тұрып бай да бейнелі, мем­ле­­кет­тік мәртебесі бар өзінің ана тілін­де сөйлемесе, оған кімді жаз­­ғы­рамыз. Осының бәрі тілге де­­ген немқұрайлылық, мұндай нем­құрайлылық түптің түбінде өзіңнің халқыңа, өзіңнің шыққан тегіңе деген немқұрай­лылықтан шығады.

Елбасы осы бағдарламалық мақаласында ұлттық код жөнінде жазды. Ұлттық кодтың жиналатын, сақталатын, ұрпақтан-ұр­пақ­қа берілетін қоры да, қазы­на­сы да, тасымалдаушысы да оның осы тілі. Ендеше тіл біздің бары­­мыз. Сондықтан жаһандану тұ­­сын­да ақпаратпен, киномен, тұ­­ты­­натын тауармен, музыкамен, біліммен, қазақ еліне келіп жат­қан барлық құбылыстар мен құ­рал­дардың баршасында тілдік де­рек­тер бар дейтін болсақ, онда олар қазақтың санасына орны­ғып та жатыр. Әлбетте шетелден кел­ген дүниелер тартымдылығы, қы­зық­тылығы жағынан елімізде өн­ді­рілетін сондай заттардан неме­се басқа да ақпараттық дүние­лер­ден артық болуы да мүм­кін. Бұл әсіресе жастарымызды бау­ли­­ды. Ол біздің санамызға, сезі­мі­­міз­ге күн сайын мысқылдап ене­ді. Содан күндердің күнінде өзі­­ні­кі­­нен айнитын, өзгенікін жо­ғары қоя­­тын ұрпақ қалыптасады. Оның бас­тапқы же­містері қазір де көрініп жатыр.

Жаңа жаңғыру дәуірі қай халық­тан болса да дамуды һәм сақ­­тана отырып дамуды қажет­сі­не­ді. Бұл сол әр халықтың ке­ле­­ше­­гінің қамы. Ол бүгіннен бас­­та­лады. Қазақтың жері, тілі өзіні­­кі. Тұр­мысымызда, жалпы өмі­­р­і­­мізде өзгелердің жасаған дү­­­н­ие­­сін көбірек қолданатын заманда тұрмыз. Дүние бүтіндей араласты, тұтастай сабақтасып, ол үрдіс осылай қарай жүре де бе­ретіні байқалады. Елбасы мақа­ласы осындай әлемдегі қазақ­тың, Қазақстанның алдымен өзін сақтау, содан барып өркендеу ба­ры­­сын көрсету ниетінен туған ең­бек. Одан сабақ алу, оның мін­дет­терін жүзеге асыру – бар­ша­мыздың міндетіміз десек, жалпылап кетер едік, дұрысы – ел бас­қарған, әсіресе жас ұрпаққа тәрбие мен білім берудің басында тұрған азаматтардың парызы. Осындай елдік борыш қазақ ата-анасының да ең басты маңызды міндеті.