Ғалымдардың жүз пайызы толық қолдайтын емле жоқ
– Латын әліпбиіне қатысты саяси шешім қабылданды. Енді оған көшу бағытындағы әзірлік жұмыстары қалай жүріп жатыр?
– Елбасы Жарлығы шыққаннан бері бірқатар мақсатты шаралар атқарылды. Ең алдымен, Қазақстан Республикасы Премьер-министрінің өкімімен «Қазақ тілі әліпбиін латын графикасына 2025 жылға дейін кезең-кезеңімен көшіру жөніндегі іс-шаралар жоспары» бекітілді. Ұлттық комиссия құрылып, орфографиялық, әдістемелік, терминологиялық, техникалық және ақпараттық сүйемелдеу топтары жұмыс істей бастады. Аталған жоспардағы ең үлкен мәселе – үстіміздегі жылы жаңа әліпбидің емлесін әзірлеп, оны бекіту. Осы маңызды мәселені орындау үшін жыл басынан бері Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты және Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы бірқатар ғылыми жұмыстар мен ұйымдастыру шараларын жүзеге асырды. Атап айтқанда, Тіл білімі институты емле ережелердің жобасын әзірлеп, біздің сараптауымызға ұсынды. Ол жоғарыда аталған жұмыс топтарына таныстырылып, оның ішінде орфографиялық және әдістемелік топтар осы емле ережелерді бірнеше рет сараптаудан өткізді. Алдымен, 4-10 шілде аралығында Ақмола облысының Зеренді кентіндегі Еуразия ұлттық университетінің оқу-сауықтыру орталығында ғалымдар оны бірінші сараптаудан өткізді. Екінші сараптау республикалық «Балдәурен» оқу-сауықтыру орталығының Қапшағай қаласындағы филиалында 22-24 тамыз күндері ұйымдастырылды. Ғалымдарды осылайша бір жерге топтастырып, еш алаңдатпай жұмыс істету белгілі бір нәтижелерге жеткізді. Мұндай семинарларда ғылыми пікірлердің қайшылығы да болды. Бірақ ақылдаса, ойласа келе ғалымдар ортақ ғылыми уәжге тоқтады.
– Бұл ғылыми қайшылықтар неге байланысты болды, таратыңқырап айтып берсеңіз.
– Ең алдымен, мұндай қайшылықтардың болуы заңды екенін айтқым келеді. Ғылыми таным, көзқарас деген болады. Ғылымда қоғамның өзге салалары сияқты үнемі дамып, толығып отырады. Кейбір бұрынғы қағидалар ескіруі мүмкін немесе жаңаша мазмұнмен толығуы да мүмкін. Тіл білімі айталық, техникалық ғылымдарға қарағанда мейлінше консервативті дегенімізбен, ол да толығып, жаңарып тұрады. Мұны айтып отырған себебім, ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы негізін салған төл тіл біліміміздің қағидаттары бар. Олар әліпби түзуге де, емле жасауға да тікелей қатысты. Мәселен, Ахаң қалыптастырған дәстүрлі ғылыми тәсіл ең алдымен тіліміздің дыбыстық жүйесіне негізделді. Бұл арада біз үш нәрсені ашып айтқанымыз жөн. Біріншіден, Ахаң классикалық араб жазуын қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне негіздеп, өзінің «төте жазуын» жасады. Екіншіден, Ахаң заманынан бері әліпби екі рет ауыстырылып, ол емле ережелердің мазмұнына да ықпал етті. Яғни, біз осыдан бір ғасырдай бұрын жасалған Ахмет Байтұрсынұлының және басқа да Алаш оқымыстыларының кейбір дәстүрлерінен осындай әліпби ауыстыру кезеңдерінде ажырап қалдық. Үшіншіден, өзінің ішкі әлеуетін пайдаланып және сырттан келген тілдердің ықпалының әсерімен қазақ тілінің лексикалық қоры едәуір көбейді. Сондықтан да осындай қалыптасқан жағдайда ғалымдардың бір тобы дәстүрлі принципті ұстанайық десе, келесі бір тобы қазіргі қазақтардың таңбаны тану және қабылдау ерекшеліктері өзгеріске түскенін алға тартып, фонематикалық принципке жүгінейік дейді. Пікірталас, жалпылай айтқанда, осы тұста өрбіді. Бұған ескерілуге тиісті морфологиялық принципті қосыңыз. Сонда өздерінің ғылыми принциптеріне орай ғалымдардың өз көзқарастарын ұсынуы табиғи болып шығады. Мәдениет және спорт министрлігі Тіл саясаты комитетінің тапсырмасымен «Тіл-Қазына» орталығы «Қазақ жазуының тарихы және латын әліпбиіне көшудің ғылыми-тәжірибелік негіздері» атты республикалық ғылыми конференция өткізді. Оған барлық жұмыс топтарының өкілдері және еліміздегі осы емле тақырыбына барып жүрген жетекші ғалымдардың барлығы шақырылды. Конференция қорытындысында ілгеріде айтылған фонематикалық принцип негізге алынсын деген шешім қабылданды. Бұл принцип бойынша сөздерді жазуда ықшамдау амалы басшылыққа алынып, негізінен соңғы жарты ғасырда қалыптасқан қазақ жазуы емлесінің қағидаттары ескеріледі. Мысалы: «сұу», «оқыу», «йіне» деген сөздер қазіргіше су, оқу, ине деп жазыла береді. Егер біз дәстүрлі принципке салып, жоғарыда көрсетілгендей екі таңбаның орнына үш таңба, үш таңбаның орнына төрт таңба, төрт таңбаның орнына бес таңба жазатын болсақ, қазіргі емлеге көздері де, қолдары да, ең бастысы қабылдау саналары үйренген миллиондаған тіл тұтынушылар оны қабылдай қояр ма екен?! Менің ойымша, «Жаңа әліпби қабылдаймыз деп, ғалымдар жазуды тым қиындатып жіберді» деген әлеуметтік қарсылық туады. Сондықтан аталған конференцияда: «Жазу барысында ықшамдау принципін негізге алып, оны орфографиялық сөздік арқылы бекітеміз, ал қазақ тілінің төл дыбыстық қасиетін сақтау үшін дәстүрлі принципті орфоэпиялық сөздікке енгіземіз» деген ой басымдау шықты. Сол себепті де, жаңа әліпби емле ережелері осы принципке негізделіп әзірленді. Әлбетте, ғылыми ортада әр алуан көзқарастың бола беретінін ескерсек, бұл уәжді әлі де қолдамайтын ғалымдар баршылық. Ғалымдардың жүз пайызы толық қолдайтын емле қай тілде де жоқ. Мәселен, өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарының ортасында араб жазуынан латын жазуына көшкен түрік ағайындар оның әліпбиі және емлесі бойынша жарты ғасыр бойы айтысып келді. Қабылданғанына ширек ғасыр болған әзірбайжан, өзбек жаңа әліпбилерінің емле ережелері бойынша да ғылыми дисскусияның аяқталмағанын білеміз. Тіпті бірнеше ғасыр бұрын қабылданған неміс, ағылшын, француз тілдерінің емлелері бойынша да ғылыми тартыстар қазір де аңғарылып қалады. Сондықтан біз бір тоқтамға келгеніміз жөн.
– Өзіңіз айтып отырған емле ережелер жұмыс топтарынан өзге ғалымдар арасында талқыланды ма, жалпы еліміздің тілтанушы ғалымдары онымен таныс па?
– Қыркүйек айыннан бастап біз еліміздің барлық жоғары оқу орындарының тіл кафедраларына емле ережелердің жобасын жолдадық, барлығы 52 кафедраға. Бұл кафедралар жобаны өздерінде ғылыми талқыға түсіріп, бізге хаттамаларын жіберіп отыр. Яғни, емле ережелер еліміздегі барлық тілтанушы ғалымдарға таныстырылды. Оның бер жағында орфографиялық және әдістемелік жұмыс топтарына енбейтін тәуелсіз сарапшыларға да сараптауға ұсындық. Олардың да пікірі алынды. Осы келіп түскен пікірлерді, ескертпелерді, ұсыныстарды «Тіл-Қазына» орталығының ғалымдары және орфографиялық топ мүшелері сараптап, олардың ескеруге тиістілерін ақылдаса отырып, емле ережелер жобасына енгізуде.
– Жаңа емле ережелер қандай да бір сынақтан өткізілді ме?
– Әлбетте. Мұндай сынама жұмыстар тамыз айында Астана, Алматы қалаларында және Ақмола, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Қызылорда облыстарында өткізілді. Сонымен бірге, жаз айларында оқушылардың демалыста болатыны ескеріліп, «Балдәурен» республикалық оқу-сауықтыру орталығы басшылығының қызу қолдауымен осында демалып жатқан әр өңірден келген оқушылар арасында да сынама жұмыстары жүргізілді. Мұндай сынамалар 3000-ға жуық адамды қамтыды. Сондай-ақ сынама сұрақтары толықтырылып, күрделендіріліп тіл мамандарына да жіберілді. Жалпы, сынамаға барлық министрлік өкілдері, республикалық ақпарат құралдарының өкілдері, мемлекеттік қызметкерлер, мұғалімдер, қызмет көрсету орындарының қызметкерлері сияқты әртүрлі әлеуметтік топтар қамтылды. Жаңа әліпбидің емлесін бұлайша сынақтан өткізіп отырған себебіміз, әліпбиді ауыстыру – тек лингвистикалық құбылыс емес, сонымен қатар әлеуметтік құбылыс деп қарауымыз қажет. Сондықтан бұл орайда әлеуметтің көзқарасы айқындалып, жан-жақты сараптаулардан кейін шешімдер қабылданатын болады.
– Жалпы, жаңа әліпби емле ережелерінің маңызы жөнінде көпшілік оқырман қауымға айта кетсеңіз?
– Егер тілді сол халықтың өмір сүруінің, қарым-қатынасының, өзін бір халық ретінде сезінуінің ең басты айғағы дейтін болсақ, сол тілді жүйеге түсіретін, сол тілде жазу мәдениетін қалыптастыратын емле ережелерді тілдің конституциясы деуге болады. Емле ережелер тілдік ерекшеліктер мен құбылыстардың жүйеленген хаттамалық құжаты. Яғни, тілдің табиғаты сақталу үшін мәдениет пен ғылым һәм сақталып, һәм даму үшін, халық өзінің тілінде білім алуы, әлемді тану үшін емле ережелердің маңызы орасан зор. Тіпті ол солардың барлығының да басты кепілі. Сондықтан да біз осы емле ережелердің әзірленуі мен сарапталуына ерекше мән бердік.
– Енді ары қарай бұл емле ережелер қалай бекітіледі, көптің қолданысына қашан беріледі?
– Қыркүйек айының соңына қарай бұл емле ережелерді біз Ұлттық комиссияға жолдайтын боламыз. Осы комиссияда мақұлданса, оны ары қарай жылжытуға арнайы пәрмен беріледі. Біздің ойымызша, ол жылдың аяғына дейін тағы да тиянақталып, атап айтқанда Ұлттық комиссияда айтылған ұсыныстар ескеріліп барып қолданысқа енгізіледі. Келесі, 2019 жылы нөлдік сыныптар жаңа әліпби негізінде оқытыла бастайды. Демек, бұл емле ережелер соларға арналған оқу құралдарында қолданылады. Сонымен бірге, латын графикасы негізіндегі «Қазақ тілінің үлкен орфографиялық сөздігі» дайындалады. Орфоэпиялық және басқа да сөздіктер шығарылады. Емле ережелердің толық дайын болуы жаңа әліпбиді барлық салада қолдануға толық мүмкіндік ашады.
– Өзіңіз айтып отырған емле ережелерді көпке таныстыру қалай жүзеге аспақшы?
– Қазіргі кезеңде «Тіл қазына» ұлттық орталығы жаңа әліпбидің және оның емле ережелерінің бірнеше мобильдік қосымша дайындай бастады. Қазақстанның әрбір азаматының қалта телефонында әліпби нұсқасы, емле ережелер жинағы болады. Яғни, әркім өз телефонынан жаңа жазу ережелерін үйрене алады. Сонымен бірге, «Тіл қазына» деген үлкен портал дайындап жатырмыз. Былайынша айтқанда, бұл портал әліпбиге байланысты бүкіл ақпарат жинақталған жаңа әліпбиіміздің «астанасы» болады. Емлені үйрену жолдары, лингвистикалық жаңалықтардың бәрі соның ішінде болады. Порталдың ішіне бір таңбадан екінші таңбаға автоматты түрде ауыстыратын конвертор орналастырылады. Яғни, әрбір адам өзінің қалауынша, айталық, кирилдан латын, латыннан кирилл таңбаларына мәтінді аз уақыттың ішінде аударып ала алады. Емле ережелерінің жинағы үлкен таралыммен шығарылып барлық өңірлерге, мекемелерге, оқу орындарына таратылатын болады. Сондай-ақ «Тіл-Қазына» ұлттық орталығы ғалымдары мен әдіскерлері жаңа емлені үйретуге арналған нұсқаулық та дайындамақ. Ол оқытушыларға, әдіскерлерге, жаңа емлені үйренушілерге арналмақ.
– Емле ережелерінің жазу барысында қазақтың байырғы төл сөздерімен бірге шет тілінен енген сөздердің жазылуына да мән берілген болар.
– Дұрыс айтасыз. Сан ондаған жылдар бойы шет тілінен қазақ тіліне енген сөздер орыс тілі арқылы келді. Осы тілде қалай жазылса, қазақ тілінде де солай жазылуға тиіс болды. Бұл тілімізге кеңестік кезеңнің саясатынан тиген салқын екенін бәріміз жақсы білеміз. Бұл сөздердің көптігі соншалықты олар тіпті тіліміздің кейбір заңдылықтарын, табиғатын бұзды. Орыстілді қазақтарының санасында орыс тілінен енген сөздердің осы тұрпаты ерекше сақталып, бейнеленді. Қанша ұрпақ осындай тілдік дағдымен тәрбиеленді. Әліпби ауыстыру кезінде, емле жасау барысында да халықтың ішінен де, тіпті ғалымдардың ортасынан да әлгі саясат салқынының табы сақталғанын байқадық. Ал осы жаңа әліпби емле ережелерін әзірлеу және сараптау барысында қазақ тіліне тән емес таңбалардың барлығын алып тастау мүмкін болмады. Қалайық, мейлі қаламайық біздің сөздік қорымызға, ғылым тіліне, терминологияға ондаған мың осындай сөздер енгенін байқадық. Иә, олар жүздеп, мыңдап емес, он мыңдап саналады екен. Сондықтан жаңа әліпбиде орыс тілі әліпбиінен енген кейбір әріптерді қалдыруға тура келді. Бәлкім, ол дұрыс та болған шығар. 1924 жылы Білімпаздар съезінде Елдес Омарұлының араб тілінен келген кейбір дыбыстарды шығарып тастайық дегеніне, Ахмет Байтұрсынұлы қарсы болып, ондай дыбыстардың сөйлеу табиғатымызға еніп кеткені жөніндегі айтқанын білеміз. Қазір де сондай кезең болып тұр. Өзің сұрағыңа қарай тікелей жауап берсем, онда жаңа әліпбиге енбей қалған ь, ъ, щ, ц, ю, я таңбалары келетін сөздерді жаңаша жазу мәселесі туындады. Емледе бұлар оңтайымен шешілді деп ойлаймын. Оларды жазу қазақ тілінің төл дыбыстық ерекшелігіне мейлінше жақындатылды. Мәселен, «альманах», «альбом» деген сөздер жаңа әліпби бойынша «әлбом», «әлманах» деп жазылатын болды. Бұл бағытта жаңа емле ережелерінің жаңалығы көп деуге болады.
– Осы емле ережелерін әзірлеуге қандай ғылыми мекемелер, қанша ғалым қатысты?
– Жоғарыда айтқанымдай, емле ережелерді әзірлеген мекеме – Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты. Дегенмен осы институт дайындаған емле ережелер сараптау барысында өзге де ғалымдардың қатысуымен бірқатар өзгерістерге түсті. Осы сараптау жұмысына Еуразия ұлттық университетінің, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогика университетінің, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің, Қыздар педагогикалық университетінің, Назарбаев университетінің, Сүлейман Демирел атындағы университеттің және Қорқыт ата атындағы Қызылорда, А.Жұбанов атындағы Ақтөбе, Тараз инновациялық-гуманитарлық университетінің ғалымдары белсене атсалысты. Осы сұхбатты пайдалана отырып, ғалымдардың баршасына алғысымызды жеткізгім келеді. Жалпы, шілдеден басталған сараптау жұмыстары бүгінгі күнге дейін жалғасып, ғалымдарымыз еліміз үшін маңызды мәселеде жұмыла жұмыс атқара алатынын толық дәлелдеп берді. Сонымен бірге, сынама жұмыстарына айрықша қолдау көрсеткендері үшін Ақмола, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Қызылорда облыстық Тіл басқармалары мен орталықтарының басшыларына да алғысымыз шексіз. Мұны айрықша айтып отырғаным, бізде ғылыми жағынан да, ұйымдастырушылық жағынан да әлеуетті үлкен тілдік ұжым қалыптасқан. Сондықтан да қазақ тілінің жаңа әліпбиі енгізу сәтімен, уақытымен болады деп ойлаймын.
– Әңгімеңізге рақмет.
Баға беріңіз