ҚАЗТЕСТ тәжірибесі. Нәтиже. Статистика

Tilalem.kz

Tilalem.kz

17 шілде, 2017

Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының (бұдан әрі – Мемлекеттік бағдарлама) мемлекеттік тілді меңгерудің басым бағытын іске асыру үшін мемлекеттік тілді меңгерген елдегі ересек тұрғындардың үлесін 2017 жылға қарай 80%-ға және 2020 жылға қарай 95%-ға арттыру міндеті қойылған.Аталған үлесті Қазақстанда азаматтардың мемлекеттік тіл – қазақ тілін меңгеру деңгейін бағалау жүйесі – ҚАЗТЕСТ тапсырудың нәтижелері арқылы анықтау белгіленген. ҚАЗТЕСТ жүйесі 2006 жылдан бастау алады, 2008 жылдың 11 қыркүйегінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен жүйені дамыту мен енгізу тұжырымдамасы қабылданды. Жүйенің негізгі бағыты күнделікті әлеуметтік ортада азаматтардың қазақ тілін қолдана білу дәрежесін анықтау, яғни қазақ тілінің функционалдық қолданысын бағалау. Тілдің күнделікті тұрмыста қолданылу дәрежесін бағалау арқылы тіл меңгерудің көлемін білу әлемде кең етек жайған. Атап айтсақ, ағылшын тілін білудің деңгейін анықтайтын IELTS – (Ағылшын тілінен халықаралық тестілеу жүйесі),TOEFL ¬(Шетел тілі ретінде ағылшын тілінен тест) жүйелері, орыс тілі бойынша TРКИ – (Шетел тілі ретінде орыс тілінен тест)жүйесі және тағы басқа да жүйелер мен тестілеу бағдарламалары қолданыста. Барлығының негізгі бағыттары -тіл үйренушінің сол тілдердегі ақпараттарды тыңдап немесе естіп түсіну, оқи білу мен сол тілде жаза білу және ең маңыздысы сол тілде сөйлей білу қабылеттерін бағалау. Міне дәл осындай қағидамен құрылған ҚАЗТЕСТ жүйесі де Тыңдалым, Оқылым, Жазылым және Лексика-грамматикалық құрылымнан тұрады.

Мемлекеттік тілдің мәртебесін арттыру шаралары әрине, тек кешенді әрекеттерді орындағанда ғана іске асырылатыны белгілі. Соның бірі қазақ тілін оқытудың әдіснамасын жетілдіру мен оны стандарттау. Бұл мәселе тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында негізгі міндет ретінде анықталған. Мемлекеттік бағдарламада айтылған ересек тұрғындар кімдер? Қазақ мектебінде оқып, жоғары оқу орнын да қазақ тілінде тәмамдаған адамнан тағы да барып, күнделікте тұрмыста қазақ тілін қалай пайдаланасың деп сұрау ҚАЗТЕСТ мақсатына сәйкес келмейді. Оның орнына жастайынан қазақ тілінен өзге тілде білім алып, жоғары оқу орнын да орысша оқыған ересек азаматтар немесе шетелдерден көшіп келген азаматтардан мемлекеттік тілді қаншалықты меңгердіңіз деп сұрау орынды, өйткені күнделікті қатысым құралы ретінде де бұл азаматтар өзге тілді пайдаланады. Еліміздің Ата Заңында жазылған әрбір қазақстандықтың азаматтық парызы – ол мемлекеттік тілді – қазақ тілін білу болса, ол үшін мемлекетіміз барлық материалдық та, әдістемелік те, ұйымдастырушылық та, техникалық та жағдайларын жасап отыр. Сондықтан, қазақ тілін өз елінің мемлекеттік тілі ретінде өзінің атқаратын қызметінің көлемінде меңгеру саналы азаматтың рухани дәрежесін білдірсе керек.

Қазақ тілін оқытудың әртүрлі әдістемелері болғанымен, әлі күнге дейін мектеп бағдарламасында өзге тілді мектептердегі қазақ тілі сабақтары тек грамматиканы жаттау мен бір сарынды жаттығуларды орындаумен шектеліп келеді. Осыдан барып, қазақ тілі пәнінен бестік алған оқушы ешқандай-да коммуникацияға дайын болмай шығады, яғни қазақ тілінде сөйлей алмайды. Әлемде тілді деңгейлеп оқытудың халықаралық тәжірибелері мен озық үлгілері қолданылып келеді. Оның мысалдарын қазіргі таңда әрбір білімді азамат біледі, мысалы Оксфорд, Кэмридж үлгілері негізіндегі оқулықтар, HeadWay, MacMillan үлігісіндегі және тағы да басқа баспалар мен жеке мамандардың әдістемелері.

Осы тәжірибелер нәтижесін көріп отырып, кейде таң қалып, неліктен осындай үлгілер бойынша тілді үйрету бұрыннан қолға алынбаған деген ой туындайды. Ендігі кезекте осындай тәжірибелер негізінде қазақ тілін екінші тіл немесе шетел тілі ретінде оқытуға арналған оқулықтар мен оқу құралдары әзірленіп отырса да, оларды пайдаланудың орнына сол баяғы пайдасы шамалы әдістемелер бойынша сөздерді жаттатып, грамматикалық ережелерді еске түсіруден арыға бармайтын ескі тәсілдер бойынша әлі күнге дейін оқытып келе жатқан мектептер мен оқу орындарына, оқытушыларға не амал. Өйткені баяғыдан әзірленіп қойған ескі бағдарламалары мен көнерген материалдарын тастап, жаңаны үйренуге уақыт керек, одан қалса, уәкілетті орган өз бағдарламасы бойынша ғана оқытуды талап ететіндігін алға тартып, тағы да сол қазақ тілін меңгеру дәрежесі төмендеп жатыр. Бірақ, нәтиже жоқ болғандықтан сапа менеджменті бойынша оның дәрежесін көтеру үшін қандай да бір шаралар қарастырылуы керек емес пе? Сондықтан, бұл мәселе айналып келгенде, қазақ тілінің мәртебесіне келіп тірелетін болғандықтан, жаңа көзқарастар мен озық тәжірибелер нәтижелерін қолдана білу оқытушының шеберлігі болмақ.

Тілдерді дамыту мен қоғамдық-саяси жұмыстар комитетінің тапсырысы 2011-2012 жылдар аралығында бойынша үздіксіз білім беру моделі арқылы қазақ тілін шетел тілі немесе екінші тіл ретінде оқыту әдістемесі негізінде қазақ тілін оқытуға арналған типтік оқу-әдістемелік кешен әзірленді. Қазақ тілін оқытудың әдіснамасы жетілдірілу мен стандарттау міндеті неліктен осы күнге дейін өзекті күйінде қалып тұр деген сұрақ туындайтыны анық. Осы уақытқа дейін қазақ тілін оқыту әдіснамасы стандартталмаған, немесе ол уақыт өте жетілдірілмей отырған деген тұжырым туындамауы керек. Ескі әдістеме – тілді меңгеру үшін тілдік құрылымдардың ережелерін жаттау, екі-үш шумақ өлең жолдарын жаттау, бір сарынды жаттығуларды орындаумен шектеледі. Осыдан келіп, нәтиже болмайды, яғни балалар қазақ тілінде сөйлемейді. Өйткені, ескі әдістеме сөйлеу әрекетінің тыңдап түсіну, оқып түсіну, жаза білу мен айта білу қабылеттерін тиімді қалыптастырмайды.

Орта мектеп қабырғасынан жоғары оқу орындарына келгенде практикалық қазақ тілі курстары тағы да екі жыл жалғасын табады. Бірақ тағы да сол баяғы типтік бағдарлама, грамматиканы жаттауға арналған жаттығулар мен тапсырмалар, нәтижесі белгілі!

Елбасының тапсырмасы – мемлекеттік тілдің мәртебесін арттырудың бір парасы – ол әрбір өңірде қазақ тілін оқытудың орталықтарын ашу қажеттігі болатын. Осыған сәйкес барлық облыс орталықтарындағы ірі қалаларда барлығы 130-ға тарта мемлекеттік тілді оқыту орталықтары ашылып, жұмыстарын бастаған еді. Оқыту орталықтарының негізгі тұтынушылары қазіргі таңда әртүрлі қызметтегі ересек азаматтар. Мәселе, бұл тіл үйренушілер өзінің барлық саналы өмірінде тек орыс тілін пайдаланған, яғни орыс тілді бала бақшасынан бастап, жоғары оқу орнын да орыс тілінде тәмамдап, күнделікті өмірде коммуникациялық қатынас құралы ретінде тек сол тілді пайдаланатын азаматтар туралы болып отыр. Мемлекеттік және азаматтық қызметшілер барлық мемлекеттік органдардың іс қағаздары мемлекеттік тілге көшуіне байланысты іс қағаздарын бірден қазақ тілінде рәсімдеуді үйренгісі келеді. Ал ресми қазақ тілін пайдалану дегеніміз – бұл қазақ тілін ортадан жоғары деңгейде меңгергенде ғана мүмкін болатындығын естен шығармау қажет еді. Алайда, тіл үйренушілер тарапынан қазақ тілінде кез келген ресми құжатты рәсімдеп үйрену талап етіледі. Осы мәселеге талдау жасап көрелік. Ресми құжатты әзірлеу үшін оған қажетті сөздік қор қажет болады. Хатта айтайын деген ойды шұбалаңқы оймен емес, нақты әрі логикалық дұрыс құрылған сөйлемдер арқылы беру керек. Ал мұндай қабілет қазақ тілін тек орта деңгейде меңгергенде ғана мүмкін болады. Сонымен, құжат әзірлеу үшін сол сөйлей білу қабылетінің бөліктеріне жататын тыңдағанын немесе естігенін түсіне білу, оқығанын түсіну, жаза білу мен сөйлей білу әрекеттері бірдей қалыптасуы қажет болады. Міне осы сөйлеу әрекеттерінің түрлері тіл меңгеру ғылымының негізі болып табылады.

Қазіргі күні қазақ тілін меңгерудің сол халықаралықтіл меңгеру талаптарына сәйкестендірілген 5 деңгейі анықталған. Олар: қарапайым, базалық (негізгі), орта, ортадан жоғары және жоғары деңгейлер. Аталған деңгейлер еуропалық тілдік портфель талаптарында А1, А2, В1, В2, С1 және С2 деңгейлер деп көрсетіледі. С2 деңгейі қазақ тілінде Жетік деңгей деп аталады. Аты айтып тұрғандай тілді жетік меңгеру талап етіледі, яғни бұл деңгейде тілді әдеби нормада, сол тілдің өкілдерінің ойлау қабылеті деңгейінде сол тіл бойынша ойлап, сөйлей білуді білдіреді. Әрине С2 деңгейінде тіл меңгеруді үйрету мен оны бағалау мақсаты қойылса, онда бұл деңгейді де жалпы алдыңғы жүйеге қосу қиындық туғызбайды.

Мемлекеттік бағдарламаның мақсат-міндеттеріне сәйкес қазақ тілін екінші тіл ретінде оқытудың әдіснамасын жетілдіру мен стандартау үшін осы деңгейлердің негізгі талаптарын мемлекеттік стандарттар ретінде бекітілді. 2015 жылы стандарттар ұлттық стандарттар мәртебесінде қайта бекітіліп, қолданысқа енгізілді. Стандарттар қазіргі таңда барлық тіл оқыту орталықтары мен орталық және атқарушы мемлекеттік органдардың қолданысына енгізілді. Стандарттар қазақ тілін әр деңгейге сәйкес оқытудың талаптарын анықтайды, яғни тіл үйренушінің әр деңгейдің сабақтарын (курстарын) аяқтаған соң қандай тілдік құзіреттіліктері болуы қажеттігі анық жазылған. Ұлттық стандарттар қосымшасында қазақ тілін кім қандай деңгейде меңгеруі қажет деген қоғамдық сұраққа жауап ретінде мемлекеттік тілді міндетті білуі тиіс мамандықтардың, лауазымдардың және кәсіптердің тізбесі берілген. Мемлекеттік қызмет, азаматтық қызмет және өзге де салалар болып бөлінген мамандықтар мен лауазымдар бойынша қазақ тілін білу деңгейлеріне бөліп, жүйеленген.

Ұлттық стандарттардың талаптарын күнделікті қазақ тілі сабақтарында қалай пайдалану керек, яғни әрбір коммуникациялық құзіреттілікке қазақ тілінің қандай тілдік құрылымы сәйкес келеді деген сұрақтар туындайтыны анық. Қазақ тілінің оқытушыларына күнделікті сабақтарға ыңғайлы, бағытты анықтап, мақсатты жүйелі қадағалап отыру үшін қазақ тілін оқытуға арналған типтік бағдарлама әзірленді. Бірүліг (типтік) бағдарлама ұлттық стандарттардың талаптарына сәйкес әр деңгейдің талаптарын нақты түрде анықтайды.

Төмендегі суретте көрсетілген кешен мазмұнын екі ауыз сөзбен түйіндесек: Стандарттарға сәйкес оқыту бағдарламасы, оған сәйкес сөздік қор қалыптастыру, сөздерді бір-бірімен байланыстыруға арналған грамматикалық анықтағыш пен деңгейлік оқулықтар және оның нәтижесін бағалайтын ҚАЗТЕСТ жүйесі.

Қазіргі таңда ҚАЗТЕСТ жүйесі өзінің қазақ тілін меңгерудегі ықпалын дәлелдеп, өміршеңдігін тәжірибе жүзінде көрсетті. ҚАЗТЕСТ жүйесін енгізудің тұжырымдамасы бекітіліп, мемлекеттік бағдарламадағы негізгі мақсатты индикаторды іске асырудың механизміне айналды. «Болашақ» бағдарламасы үміткерлері мен мемлекеттік қызметшілер, ұлттық компания қызметкерлері мен жеке фирма қызметкерлері, оқу-білім саласы мен денсаулық, әскери мен арнаулы сала өкілдері қажеттіліктеріне қарай ҚАЗТЕСТ тапсырып, қазақ тілін меңгеру деңгейлерін анықтап, тілді әрі қарай үйренуге немесе қайта машықтануға қажетті құралына айналды.

ҚАЗТЕСТ тапсырған мемлекеттік қызметшілер: аудан, қала әкімдері, олардың орынбасарлары, орталық атқарушы мемлекеттік органдардың жоғары лауазымды өкілдері қазақ тілін меңгерудегі негізгі уәждемеге ҚАЗТЕСТ жүйесінің себеп болатынын айтуда. Әрбір байқау сынақтарынан кейінгі тәуелсіз сауалнамалардың нәтижесінен тест тапсырушылардың 98% жуығы мемлекеттік тілдің мәртебесін арттыруға жүйе үлкен септігін тигізе алады деген пікірлерін байқауға болады. Алайда, ешкімді мәжбүрлеп қазақ тілін оқыту мен оны меңгерту мақсат емес. Десек те, қазақ тілін шектеу қойып немесе мәжбүрлеу арқылы меңгерту мақсат болмағанымен, мемлекеттік тілді меңгеруге тиімдірек, дәлірек ықпал етерлік оқу-әдістемелік кешен әзірленді. Нәтижесі қазақ тілін белгілі бір деңгейде меңгергендігін растайтын ҚАЗТЕСТ сертификаты, яғни нәтижеге бағытталған білім беру қағидаты сақталды.

Жалпы тілді меңгеру үшін оған әрбір тіл үйренуші өзінің жүрегін ашу қажеттігін Президентіміз бір сөзінде тілге тиек етіп айтқаны бар еді. Әрине, мақсатты өз елімнің, жерімнің мемлекеттік тілін меңгеремін деп қызығып қойса, онда нәтиже де соған сәйкес көңілге шуақ сепкендей болары хақ. Ал, түрлі әдістемелер мен оқулықтар тіл меңгерудің қосымша құралы болып қала береді.

Келесі диаграммада 2006 жылдан бастап ҚАЗТЕСТ жүйесі бойынша тестілеуге қатысушылар динамикасы келтірілген.

Диаграммада ҚАЗТЕСТ жүйесі құрылғаннан бастап, тестіленушілер саны ұдайы өсіп отырғанын байқауға болады. Мемлекеттік қызметшілер мен азаматтық қызметкерлер қазақ тілін жалпы қандай деңгейге жақын меңгергендігін анықтауға бағытталған диагностикалық тестілеулер өтіп келеді, өйткені диагностикалық тестілеу тегін өткізіледі. Сертификаттық тестілеулер ақылы негізде өткізілетіндіктен, тестке қатысушылар контингентін қалыптастыруда біршама қиындықтар туындайды.

Қазіргі таңда ҚАЗТЕСТ диагностикалық тестілеуіне еліміздегі ересек азаматтардың ішінде белгілі себептермен қазақ тілін меңгермеген азаматтардың басым бөлігі қатысып отыр. Жалпы қатысушылардың ішінен 10% ғана сертификаттық тестілеуге қатысты. Келесі суретте республиканың өңірлерінен диагностикалық және сертификаттық тестілеуге қатысу нәтижелері келтірілген.

ҚАЗТЕСТтің білім саласындағы басқа да түрлі тестілеу түрлерінен айырмашылығы ретінде контингенттің әртүрлігін атауға болады. 2006 жылы тест тапсырмасының байқау сынағына мектеп және колледждер таңдап алынған болса, 2008 жылдан бастап, мемлекеттік және азаматтық қызметкерлердің үлесі жыл сайын артып келеді. 2016 жылы ҚАЗТЕСТ жүйесі бойынша 39418 (53,5%) мемлекеттік қызметші, 17304 (23,5%) бюджеттік сала қызметкері, 10395 (14,1%) мемлекеттік емес мекеме қызметкерлері, 4507 (6,1%) әскери қызметкерлер, 1079 (1,5%) «Болашақ» стипендиясына үміткерлер және 1029 (1,4%) басқа да сала қызметкерлері тестілеуден өтті.

2016 жылы тестілеуге қатысушылардың басым бөлігін (69%) жасы 40-қа дейінгі азаматтар құрағанын байқауға болады. Жоғарыдағы диаграммаға сәйкес тестіленушілердің 54%-ы мемлекеттік қызметшілер болып табылады, еліміздегі орталық және жергілікті атқарушы органдарда қызмет ететін мемлекеттік қызметшілердің 56%-ын 25-39 жас аралығындағы азаматтар құрайды деген деректі ескерсек, Келесі суретте келтірілген 40-қа дейінгі жас санатының негізгі бөлігін мемлекеттік қызметшілер құрап отыр деген болжам жасауға болады.

2016 жылы компьютерлік тестілеуді есептемегенде ҚАЗТЕСТ жүйесі бойынша 30950 ер адам және 33029 әйел адам емтиханнан өтті. Сондықтан, 2016 жылы әйел адамдар саны 4%-ға көп болды.

Қазақстанның барлық өңірлерінде мемлекеттік қызметшілер, мемлекеттік қызмет көрсету саласының қызметкерлері мен өзге де сала қызметкерлерін ҚАЗТЕСТ тестілеуімен қамту жұмыстары ауқымды жүргізіліп отыр. Осы арқылы тіл меңгеру жағдайы қай аймақта қандай көлемде деген сауалға да дәлелді жауап беруге болады.

Осы ретте тіл үйренушілерге, жалпы ҚАЗТЕСТ тестілеуіне қатысушы жалпы қауымға қазақ тілін меңгеруде қандай құралдар жетіспей тұрғанын анықтау қиындық туғызбайды. Бұл – практика нәтижесі.

2016 жылы екінші басылыммен әзірленген «Қазақ тілі» оқулықтарының мазмұны мен сапасына тек қана оң пікірлер айтылуда. Осы үрдісті жалғастыру қажет, яғни В1 және В2 оқулықтарының екінші басылымын әзірлеп, баспадан шығару керек. Жұмыс тобына беделді ғалымдар мен шетелдерде білім алған жас ғалымдарды жұмылдыру қажет.

Лексикалық-тақырыптық минимумдардың кез келген әдістемеде орны ерекше, яғни сөздік қор қалыптаспай, сол тілде сөйлеу мүмкін емес.

ҚАЗТЕСТ тақырыптық-лексикалық минимумдардың сапасын арттыру мәселесі де күн тәртібіндегі мәселе. А1 және А2 деңгейлеріне арналған кітаптардың екінші басылымын әзірлеу керек.

Қазақ тілінің оқытушылардың білік деңгейлерінің жоғары көтеру өзекті міндет. Осы тұрғыда британдық TKT (Teaching Knowledge Test – Кембридж университетінің емтихан түрі) тестінің қазақстандық үлгісін әзірлеп, орталықтардың оқытушы құрамын осы тестілеу арқылы білік деңгейін анықтау ұсынылады.

«Мемлекеттік тілді оқыту: әдіс, тәжірибе, инновация» атты республикалық семинар-кеңес қорытындысы бойынша ұсыныстар:

1. Мемлекеттік тіл саясатын одан әрі жетілдіру комиссиясының 2016 жылғы 23 желтоқсандағы отырысы хаттамасына сәйкес өзге тілді ересек азаматтарға мемлекеттік тілді оқыту барысында барлық өңірлік мемлекеттік тілді оқыту орталықтарында қазақ тілін меңгерудің коммуникативтік тілдік құзыреттілік талаптарын белгілейтін ҚР СТ 1926-2015, ҚР СТ 1928-2015, ҚР СТ 1929-2015, ҚР СТ 1925-2015, ҚР СТ 1927-2015 ұлттық стандарттар негізге алынсын.

2. Барлық оқыту орталықтарында мемлекеттік тілді оқыту барысы Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрілігі Тіл комитетінің тапсырысымен ҚР СТ 1926-2015, ҚР СТ 1928-2015, ҚР СТ 1929-2015, ҚР СТ 1925-2015, ҚР СТ 1927-2015 ұлттық стандарттар негізінде 2012 жылы алғашқы рет әзірленген, 2016 жылы екінші баслыммен толықтырылған Бірүлгі (типтік) бағдарламаға (ISBN 978-601-7822-36-1) сәйкес жүйеленсін.

3. Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының нысаналы индикаторын орындау мақсатында ҚАЗТЕСТ жүйесі негізінде өңірлерде диагностикалық тестілеулер санын арттырып, ұлттық стандарттар бойынша атқаратын лауазымы мен кәсіптер, мамандықтарына сай сертификаттық тестілеулер үлесін қамтамасыз етсін.

4. Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрілігі Тіл комитетінің тапсырысымен «Қазақ тілін шетел тілі немесе екінші тіл ретінде оқыту әдістемесі» жобасының аясында Ұлттық тестілеу орталығы әзірлеген «Қазақ тілі» оқулықтарының А1-қарапайым, А2-базалық деңгейлерге арналған оқулықтарының екінші басылымының сәтті шығуын ескере отырып, В1-орта, В2-Ортадан жоғары деңгейлер оқулықтарының жыл соңына дейін екінші басылымын жарыққа шығуын қамтамасыз етсін.

5. Жыл соңына дейін Бірүлгі (типтік) бағдарламаға негізделген жұмыс-оқу бағдарламасы әзірленсін. Жұмыс тобына барлық өңірлік орталықтардан тәжірибелі әдіскерлер мен оқытушылар енсін.

6. «Мемлекеттік тілді оқыту: әдіс, тәжірибе, инновация» атты республикалық семинар-кеңес мазмұнына сәйкес «Қазақ тілін шетел тілі немесе екінші тіл ретінде оқыту әдістемесі» жобасының аясында әзірленген лексикалық-тақырыптық минимумдардың А1, А2 деңгейлеріне арналған кітаптарының екінші басылымы жыл соңына дейін әзірленсін.

7. Қазақ тілі әдіскерлері мен оқытушыларының біліктілік деңгейлерін көтеру мақсатында әлемдік ТКТ (Teaching Knowledge Test) тестілеу емтиханына ұқсас отандық тестілеу емтиханын ҚАЗТЕСТ базасында әзірлеу мәселесі пысықталсын, қажет жағдайда семинар-кеңес ұйымдастырылсын.


Баға беріңіз